ሶስት የሐጅ ዓይነቶች አሉ፡ ተማቱ፣ ቂራን እና ኢፍራድ ሲሆኑ ሀጃጁ ሀጅ ለማድረግ ከነዚህ ሶስቱ የአምልኮ ሥርዓቶች አንዱን ሊመርጥ ይችላል።

አንድ ሙስሊም ነብያችን ሙሐመድ ሰለላሁ ዓለይሂ ወሰለም ሐጅ ባደረጉበት እና የተከበሩ ሰሃቦቻቸው አላህ ይውደድላቸውና ባዘዙት መልኩ ሀጅ ለማድረግ ፅኑ መሆን አለበት።ከጃቢር (ረዲየላሁ ዐንሁማ) እንዳስተላለፉት፡- ነቢዩ (ሰለላሁ ዐለይሂ ወሰለም) በመስዋዕት ቀን ግመላቸው ላይ ተቀምጠው ሲወረውሩ አየሁ፡- ‹‹የሀጅ ሥርዓታችሁን ከኔ ውሰዱ፤ እኔ አላውቅምና ከዚህ ሐጅ በኋላ ሐጅ የማልፈጽም እንደሆነ” (ሙስሊም 1297)።

ሀጅ አድራጊው ወደ ሚቃት ሲደርስ ገላውን ታጥቦ ሽቶ ተቀባብቶና የእሕራም ልብስ ለብሶ የፈርድ ሶላት ግዜው ከሆነ ሰግዶ አለያም ሁለት ረክዓ የውዱእ ሱና ይሰግዳል።

ከዚያ ተልቢያ ማስተጋባቱን ይቀጥልበታል፡፡‹‹ለብ’በይከ አል’ሏሁም’መ ለብ’በይከ፣ ለብ’በይከ ላ ሸሪከ ለከ ለብ’በይከ፣ እን’ነል ሐምደ ወን’ንዕመተ ለከ ወልሙልከ ላሸሪከ ለከ››። በማለት ተልቢያ ማስተጋባት ይጀምራል፡፡ ወንዱ ድምፁን ከፍ አድርጎ ሲያሰማ ሴቲቱም አጠገቧ ያሉት ሴቶች ሊሰሙት የሚችሉትን ያህል ነው እንጂ ወንዶቹ እንዳይሰሙ ታደርጋለች ።ኢህራም እያለ የኢህራም ክልከላዎችን ይርቃል።

ሀጃጁ መካ ለመግባት ገላን መታጠብ ይመከራል፤ ከዛም ተማቱእ ከሆነ ሀጃጁ ዑምራ ለማድረግ ወደ ተከበረው መስጂድ ይሄዳል።ቃዲርን ወይም ሀጂ ብቻ ለሚያደርገው ሰው ጠዋፍ አል-ቁዶምን ቢያደርግ ይፈለጋል።

ወደ ተከበረው መስጊድ (መስጅድ አልሐራም) ሄዶ የቀኝ እግሩን በማስቀደም የመስጊድ መግቢያ ዱዓእ አድርጎ ይገባል፡፡ተልቢያውን ያቋርጥና በከዕባ ዙሪያ ጠዋፍ ማድረግ በመጀመር የቀኝ ትከሻውን ገልጦ ፎጣውን ከብብቱ ሥር በማሳለፍ ጫፎቹን በግራ ትከሻው ላይ ማድረግም (እድጥባዕ) ሱና ነው፡፡

በከዕባ ዙሪያ ጠዋፍ ማድረግ በመጀመር ጥቁሩን ድንጋይ ከተቻለ በመሳም ካልተቻለ በቀኝ እጁ ድንጋዩን ነክቶ ይስማል ካልቻለ በእጁ እያመላከተ ፡- ‹‹ብስምል’ላህ ወል’ሏሁ አክበር" ማለት ነው፡፡ ቤቱን በስተግራው በማድረግ ከሐጀሩል አስወድ ተጀምሮ በሐጀሩል አስወድ የሚያበቃ ሰባት ዙር በከዕባ ዙሪያ ይዞራል (ጠዋፍ ያደርጋል)፡፡ በመጀመሪያዎቹ ሦስት ዙሮች በፈጣን አካሄድ (በረመል) መዞር ለወንዶች ሱና ይሆናል።

በሩክን አልየማኒ ትይዩ ሲደርስ ይሳለመውና ተክቢራ ይላል፡፡ መሳለም ካልቻለ ግን በእጁ አያመለክትም፣ተክቢራም አይልም፡፡ በሩክን አልየማኒና በሐጀሩል አስወድ መካከል የሚከተለውን ይላል፡- ‹‹ረብ’በና ኣትና ፊድ’ዱንያ ሐሰነተን ወፊል ኣኽረት ሐሰነተን ወቅና ዐዛበን’ናር፡፡››ትርጉሙ ‹‹ጌታችን ሆይ! በቅርቢቱ ዓለም ሕይወት መልካሙን ነገር ስጠን፣በወዲያኛው የመጨረሻ ሕይወትም መልካሙን ስጠን፡፡›› ማለት ነው፡

ሰባተኛውን ዙር ጠዋፍ ሲያበቃ ትከሻውን በፎጣው ይሸፍንና ክፍት ማድረጉን ይተዋል፡፡ እድጥባዕ በዑምራ ጠዋፍ ወይም በጠዋፉል ቁዱም ብቻ እንጂ ከዚህ ውጭ ሱንና አይደለምና፡፡ በመቀጠል ወደ ኢብራሂም መቆሚያ (መቃሙ ኢብራሂም) ያመራና ከተቻለ ከመቆሚያው ኋላ ሁለት ረክዓ ሶላት በመጀመሪያው ከፋቲሓ በኋላ ሱረቱል ካፊሩን በሁለተኛው ሱረቱል እኽላስን በመቅራት ይሰግዳል፡፡ ከመቃሙ ጀርባ መስገድ ካልተቻለው በፈለገበት ቦታ ላይ ይሰግዳል።

ከዚያ ወደ መርዋ ያመራና አጠገቡ ሲደርስ ከቁርኣን የሚከተለውን የአላህ ቃል ይቀራል፡- ‹‹ሶፋና መርዋ ከአላህ (ትእዛዝ መፈጸሚያ) ምልክቶች ናቸው፤ቤቱን (ከዕባን) በሐጅ ወይም በዑምራ ሥራ የጎበኘ ሰው፣በሁለቱ (መካከል) በመመላለሱ በርሱ ላይ ኃጢአት የለበትም፤መልካምን ሥራ በፈቃደኛነት የሠራ ሰው (አላህ ይመነዳዋል)፤አላህ አመስጋኝ ዐዋቂ ነውና፡፡›› [አል-በቀራህ:158]

ሰዕይ ካደረገ በኋላ ግልጽ ሆኖ በሚታይ ሁኔታ ጸጉሩን ያሳጥራል፤ሴት ከጸጉሯ ከሁሉም አቅጣጫ የጣት አንጓ ያህል ታሳጥራለች፡፡ ለወንድ በላጩ መላጨት ነው፡፡ ከአቡ ሁረይራ (ረዐ) በተላለፈው መሰረት የአላህ መልእክተኛ ﷺ ‹‹አላህ ሆይ! ለተላጪዎች ምሕረት አድርግላቸው›› ሲሉ (ሶሓባ) ለአሳጣረዎችም? አሏቸውና ‹‹አላህ ሆይ! ለተላጪዎች ምሕረት አድርግላቸው›› አሉ፡ ለአሳጣሪዎችም? ሲሏቸው (በሦስተኛው ላይ) ‹‹ለአሳጣሪዎችም›› [በቡኻሪ የተዘገበ] አሉ ብለዋል፡፡በተመቱዕ ተጠቅሞ ከሆነ ጸጉር ሊያድግበት የሚችል በቂ ጊዜ ስለማይኖር መላጨቱን ለሐጅ አቆይቶ ማሳጠሩ በላጭ ይሆናል፡፡

በስምንተኛው ቀን ከዙህር በፊት እሕራም ማድረግ ሱና ሲሆን መካ ከሆነ ከመካ፣ሚና ከሆነም ከሚና ካለበት ቦታ ሆኖ ገላውን ታጥቦና ሽቶ ተቀብቶ የእሕራም ልብስ በመልበስ እሕራም ያደርጋል፡፡ ለሐጅ ተልቢያ እያለ እሕራም ሲያደርግ እንዲህ ይላል ፡- ‹‹ለብ’በይከ አልሏሁም’መ ሐጅጀን፣ለብ’በይከ አሏሁም’መ ለብ’በይከ፣ለብ’በይከ ላሸሪከ ለከ ለብ’በይከ፣እን’ነል ሐምደ ወን’ንዕመተ ለከ ወልሙልከ፣ላሸሪከ ለከ፡፡›› [በቡኻሪ ተዘገበ] ትርጉሙ ፡- ‹‹አላህ ሆይ! ጥሪህን ተቀብዬ እነሆ ለሐጅ አቤት ብያለሁ፡፡ አላህ ሆይ! ጥሪህን ተቀብዬ እነሆ አቤት ብያለሁ፤ጥሪህን ተቀብዬ እነሆ አቤት ብያለሁ፤አንተ ምንም ሸሪክ የለህምና ጥሪህን ተቀብዬ እነሆ አቤት ብያለሁ፤ሁሉም ምስጋና፣ሁሉም ጸጋ ሁሉም ንግሥና ያንተ ብቻ ነውና አቤት ብዬ ጥሪህን ተቀብያለሁ፣ አንተ ምንም ሸሪክ የሌለህ አንድ አምላክ ነህና፡፡›› ማለት ነው፡፡ከዚያ ወደ ሚና ያመራና ዙህር፣ዐስር፣መግሪብ፣ ዕሻእና የቀጣዩን ቀን ፈጅር እዚያ ይሰግዳል፡፡ እያንዳንዱን ሶላት በወቅቱ የሚሰግድ ሲሆን ባለ አራት ረክዓ ሶላቶችን ወደ ሁለት አሳጥሮ (በቀስር) ይሰግዳል፡፡ በዘጠነኛው ቀን ጸሐይ እስክትወጣ ድረስ ሚና ውስጥ የሚቆይ ሲሆን በዚህ ጊዜ ተልቢያን ደጋግሞና አብዝቶ ማስተጋባት ሱና ነው፡

የዚህ ቀን ጸሐይ ስትወጣ ሐጅ አድራጊው ተልቢያ እያለ ወደ ዐረፋ ይጓዛል፡፡ ሱናው ከተቻለ ወደ ነሚራ በማምራት ጸሐይ ዘንበል እስክትል ድረስ እዚያ መቆየት ነው፡፡ ጸሐይ ዘንበል ብላ የዙህር ሶላት ወቅት ሲገባ የሙስሊሞች ኢማም ወይም እሱን የሚወክል ሰው፣ከሁኔታው ጋር አግባብነት ያለው ኹጥባ (ዲስኩር) ለሐጃጆች ማድረግ ሱና ነው፡፡ በኹጥባው ውስጥ ተውሒድን ያረጋገጣል፣የሐጅ ሕግጋትንና የሃይማኖቱን ዋና ዋና ጉዳዮች ለሐጃጆች ያሳውቃል፡ ከዚያም ዙህርና ዐስርን አስቀድሞ በማጣመር (ጀምዑ ተቅዲም) እና በማሳጠር (በቀስር) ይሰግዳል፡፡ ሐጅ የሚያደርገው ሰው በዚህ ቀን ፊቱን ወደ ቅብላ በማዞር ዱዓእ ማብዛትና ለዚሁ ከፍተኛ ጥረት ማድረግ፣መተናነስና ተገዥነቱን፣ደካማነቱንና መላ የለሽነቱን ለአላህ በመወትወት አጥብቆና ደጋግሞ ልመናውን ማቅረብ የተደነገገ ነው፡፡

ሀጃጁ ሙዝደሊፋ ከደረሰ የመግሪብ እና የኢሻ ሶላትን በአንድ ላይ በአንድ ሰላት ጥሪ እና በሁለት ኢቃማዎች አሳጠሮ ይሰግዳል። ሙዝደሊፋ ላይ ያድራል። ጎህ ሲቀድም የፈጅር ሰላት ይሰግዳል። ከዛም ዝክርና አላህና ልመናው ይቀጥላል፤ ወደ ቂብላ ዞሮ እጆቹን በማንሳት በደንብ እስክነጋ ድረስ።

ጸሐይ ከመውጣቷ ጥቂት ቀደም ብሎ ሙዝደሊፋን ለቆ ወደ ሚና ይንቀሳቀሳል፡፡ በመንገዱ ላይ ተልቢያን አብዝቶ ያስተጋባል፡፡ ወደ ሙሐስሲር ሸለቆ በሚደርስበት ጊዜ ጉዞውን ያፋጥናል፡፡ ሙሐስሲር ወደ ሚና ከመድረስ በፊት በሙዝደሊፋና በሚና መካከል የሚገኝ ሸለቆ ነው፡፡ ወደ ሚና ሲደርስ የዒድ ቀን ተግባራትን ይፈጽማል፡፡ እነሱም ጠቅለል ባለ መልኩ ፡- የአልዐቀባን ጀምራ መወርወር፣መሥዋዕት ማረድ፣ጸጉር መላጨት ወይም ማሳጠር፣ጠዋፍና ሰዐይ ናቸው፡፡ ሐጅ አድራጊው ወደ ሚና ሲደርስ በሚና አቅጣጫ በኩል የመጨረሻው ከመካ አቅጣጫ በኩል የመጀመሪያው ጀምራ ወደ ሆነው ወደ ጀምረቱል ዐቀባ ያመራል፡፡ ወደ ጀምራው ሲደርስ ተልቢያውን አቋርጦ ሰባት ጠጠሮችን ተራ በተራ አከታትሎ ይወረውራል፡፡ እያንዳንዱን ጠጠር አልሏሁ አክበር እያለ ይወረውራል፡፡ የውርወራው ተወዳጅ ወቅት ከዒድ ቀን ጎህ መቅደድ እስከ አስራ አንደኛው ቀን ጎህ መቅደድ ድረስ ያለው ጊዜ ሲሆን፣በዒድ ቀን ጎህ ከመቅደዱ በፊት በሌሊቱ መጨረሻ ላይ ቢወረውርም ትክክለኛና ተቀባይነት ያለው ይሆናል፡፡ወንድ የራስ ጸጉሩን ይላጫል፣ወይም ሙሉ በሙሉ ያሳጥራል፤መላጨት በላጭ ነው፡፡ ሴት ግን አንድ የጣት አንጓ ያህል ብቻ ጸጉሯን ታሳጥራለች፡፡ወደ መካ በመውረድ ጠዋፍ አልእፋዷ ያደርጋል፡፡ በዚህ ጠዋፍ ረመልም ሆነ እድጥባዕ (ትከሻን እያንቀሳቀሱ በፈጣን እርምጃ መጓዝና የቀኝ ትከሻን ማራቆት) የለበትም፡፡ ከጠዋፉ በኋላ ሁለት ረክዓ ይሰግዳል፡፡ በዚህ ጠዋፍ ተመራጩ ከውርወራና ከመላጨት በኋላ የእሕራም ልብሱን አውልቆ የተለመደ ልብሱን መልበስና ሽቶ መቀባት ነው፡፡

በአስራ አንደኛው ቀን ዋዜማ ሌሊት ሚና ማደር ግዴታ ነው፡፡ በአስራ አንደኛው ቀን ፀሐይ ከእኩለ ቀን ካለፈች በኋላ በሦስቱ ጀምራዎች በያንዳንዳቸው ሰባት ሰባት ጠጠሮች [ጀምራዎች በሚና ጫፍ ላይ የሚገኙ በያንዳንዱ መሀል የቆመ ግዙፍ ምሰሶ ያላቸው ሦስት ገንዳዎች (ገበቴዎች) ሲሆኑ፣የመጀመሪያው ትንሹ ጀምራ፣ሁለተኛው መካከለኛው ጀምራ፣ ሦስተኛው በሚና ጠረፍ በመካ አቅጣጫ የሚገኘው ትልቁ (አልዐቀባ) ጀምራ ናቸው፡፡] ይወረወራሉ፡፡

ሐጅ አድራጊው ከመካ መውጣት ከፈለገ የመሰናበቻ ጠዋፍ በከዕባ ዙሪያ ያደርጋል፡፡ ጠዋፉል ወዳዕ ከሐጅ ዋጅቦች አንዱ ሲሆን ከጠዋፉ በኋላ ሰዕይ አይኖርም፡፡ የወር አበባና የወሊድ ደም ካለባቸው ሴቶች ላይ ግዴታነቱ ይነሳል፡፡